GUILLAUME APOLLINAIRE, NHÀ THƠ CUỐI CÙNG ĐƯỢC... THUỘC THƠ!

Hai mươi năm đầu tiên của thế kỷ XX, nước Pháp là một “chiến trường” giao tranh của đủ các trường phái nghệ thuật, nóng bỏng nhất có lẽ là thơ ca. Hầu hết các cách tân hình thức thơ và quan trọng hơn là cách cảm nhận thế giới của nhà thơ không chỉ của thơ ca Pháp mà rộng ra là nền thơ ca hiện đại đều xuất phát từ thời điểm then chốt nói trên.  

Thời kỳ này là sự giao tranh của một loại thơ truyền thống có âm vận (rime), tiết điệu (rythme) và ngôn ngữ hợp lý chính xác (logique oratoire) với một loại thơ từ chối sử dụng ngôn ngữ thường ngày, ý tứ đứt đoạn. Loại thơ mới xuất phát từ nhiều yếu tố phức tạp như: Các nhà thơ không còn tin vào chủ nghĩa duy lý của xã hội kỹ trị; ảnh hưởng của thuyết thần khải (illuminisme) khi cho rằng thế giới hữu hình chỉ là hình ảnh của một thế giới bí ẩn mà khoa học thực nghiệm không thể khám phá ra mà chỉ có nhà thơ mới có năng lực thể hiện những điều mơ hồ... Và sau một thời gian giằng co, thơ mới đã chiến thắng khi không mấy nhà thơ viết thơ để diễn đạt tình ý, làm vật trang trí và cũng không nhà thơ nào phí công viết thơ để mà nói những gì mà người ta có thể viết bằng văn xuôi (tả cảnh, kể chuyện...).

Cũng vì đi theo hướng quá chuyên sâu và bí hiểm mà thơ ca không còn thuộc về số đông! Nhưng đó là kết quả chiến thắng sau này của chủ nghĩa siêu thực (surréalisme)-tiên phong của các loại thơ mới với “Bản tuyên ngôn siêu thực lần thứ nhất” (1924) đầy trọng lượng của chủ soái André Breton (1896-1966); còn ở thời kỳ giao tranh căng thẳng giữa thơ mới/cũ trên vẫn có một tượng đài thơ ca độc đáo vượt lên tất cả, đó là nhà thơ Guillaume Apollinaire (1880-1918).

Cuộc đời của G. Apollinaire có rất nhiều sự kiện nhưng có thể nói tóm tắt, ông đã sống một cuộc đời phóng túng, đầy chất nghệ sĩ. Cuộc đời sáng tạo của ông phong phú không kém, nếu chỉ tính trong thơ thì thơ của G. Apollinaire là sự tổng hòa những yếu tố mới và cũ. Những cách tân mở đường của G. Apollinaire đưa tên tuổi ông nổi tiếng khắp thế giới; ở Việt Nam, đã xuất bản cuốn “Thơ Apollinaire” (Hoàng Hưng dịch, NXB Hội Nhà văn, 1997) tập hợp các bài thơ tiêu biểu nhất của ông.

G. Apollinaire làm thơ từ năm 17 tuổi, nhưng mãi đến năm 1911 ông mới có tập thơ đầu tay mang tên “Ngụ ngôn cầm thú hay đoàn tùy tùng của Orphée” với minh họa tranh khắc gỗ của họa sĩ theo trường phái Dã thú Raoul Dufy (1877-1953). Mỗi bài thơ viết về một con vật theo lối thơ cổ điển với những bức tranh minh họa độc đáo tạo ra một kiểu sách nghệ thuật kiểu mới.

Ngay sau đó, tâm trạng của G. Apollinaire trở nên u ám do buồn phiền vì bị cảnh sát hỏi thăm khi quen biết một tên trộm tranh và bị người tình Marie Laurencin bỏ rơi. Sau một thời gian trấn tĩnh, G. Apollinaire xuất bản tập thơ “Rượu” vào tháng 5-1913 với sự thể hiện mỹ thuật của ông bạn Pablo Picasso (1881-1973). Đây là tập thơ tập hợp các bài thơ trong khoảng 10 năm sáng tạo, thể hiện tinh túy nhất tài thơ của G. Apollinaire. Trong tập thơ này, vẫn tồn tại những bài thơ tuyệt phẩm mang đậm tính trữ tình truyền thống của thơ ca Pháp như bài thơ “Cầu Mirabeau”: Dưới cầu Mirabeau trôi dòng Seine/ Và tình ta nữa/ Chẳng biết anh còn nên nhớ/ Niềm vui lại đến sau nỗi ưu phiền/ ...Ngày qua rồi lại tuần qua/ Mà quá khứ/ Và những cuộc tình không trở lại/ Dưới cầu Mirabeau trôi mãi dòng Seine/ Đêm cứ đến và giờ cứ điểm/ Tháng ngày đi anh vẫn còn đây.

Điểm độc đáo của tập thơ “Rượu” là không hề có dấu câu. Điều này tạo cho câu thơ mối liên kết với câu thơ khác tạo ra nhiều nghĩa hơn và đó là thủ pháp đồng hiện rất gần với hội họa lập thể của P. Picasso. Đồng thời, nó cũng tạo ra nhịp điệu và cách ngắt câu thơ mới. Vì thế, G. Apollinaire là nhà thơ cuối cùng được... thuộc thơ! Quan trọng hơn, các bài thơ ở tập “Rượu” đã bắt kịp với hơi hướng hiện đại hóa thơ phá vỡ sự liền mạch trong cấu trúc ngữ pháp, tính thống nhất của chủ đề, sự tuyến tính thời gian... như mấy câu trong bài thơ “Vùng”: Một quả chuông giận dữ sủa giữa trưa/ Những dòng chữ trên tường trên các biểu hiệu/ Những tấm bảng những thông báo keng kéc như vẹt. Tất nhiên, thời đó, không phải ai cũng thích những cách tân này, có người nhận xét: “Tập thơ có đặc tính đồng nát”.

G. Apollinaire đã đẩy những cách tân của mình đi xa hơn trong tập thơ “Thơ hình vẽ” (Calligrammes, 1918). Có những bài thơ nổi tiếng như “Mưa”, “Chiếc xe hơi nhỏ” vẽ hình thù của mưa và xe hơi bằng chính các con chữ.

Không ai dám chắc, nếu còn sống, G. Apollinaire còn đẩy thơ mình đi xa đến đâu. Nhưng với những thử nghiệm này, G. Apollinaire đã đặt nền móng cho việc xóa nhòa thơ ca với các thể loại khác khi sử dụng các thủ pháp của hội họa và điện ảnh; sau này, đến cuối thế kỷ XX sinh ra thơ trình diễn-một kiểu thơ không sử dụng chữ viết mà bằng các phương tiện khác như hình thể của chính nhà thơ! Bài học trong sáng tạo của G. Apollinaire để lại rất rõ ràng: Làm thơ luôn đổi mới nhưng không có nghĩa là chạy theo các trường phái như kiểu theo mốt quần áo; quan trọng cái mới vẫn xuất phát từ nhu cầu thực sự muốn đổi mới và từ tình cảm, trí tuệ của bản thân nhà thơ.

HÀM ĐAN

KHƠI GỢI THÚ ĐỌC SÁCH

Việc quyên góp sách báo tặng cho trẻ em nghèo ở vùng sâu khó khăn là chuyện không có gì mới lạ. Nhưng mỗi khi kết thúc một sự kiện tặng sách từ thiện vẫn chưa có câu trả lời cho một loạt câu hỏi như: Số sách đem đến tận tay các trẻ em nghèo có hiệu quả như thế nào? Được bảo quản ra sao? Sau khi có sách các em có hứng thú đọc không? Vừa qua, tổ chức tình nguyện “Vòng tay bè bạn” đã chính thức thực hiện dự án “Ngày hội đọc sách 2012” với nhiều điểm mới lạ, qua đó hy vọng sẽ đem lại những hiệu quả trông thấy rõ.

Nội dung của dự án thoạt nghe khá đơn giản. Tổ chức “Vòng tay bè bạn” phối hợp cùng Quỹ “Tháng ba Thăng Long” và đối tác truyền thông Youth Box Channel thực hiện chương trình thí điểm tại Trường Tiểu học Tiên Phong (xã Tiên Phong, huyện Ba Vì, Hà Nội) vì đây là ngôi trường có hơn 50% số học sinh thuộc diện có hoàn cảnh khó khăn về kinh tế không thể mua thêm các loại sách ngoài sách giáo khoa và phục vụ học tập. Dự án sẽ được triển khai đợt I từ tháng 8-2012 đến hết năm 2013 trên 16 điểm trường Tiểu học và Trung học cơ sở thuộc 8 xã nghèo nhất huyện Ba Vì bao gồm: Tiên Phong, Thái Hòa, Ba Trại, Ba Vì, Phú Sơn, Minh Châu, Khánh Thượng và Phú Đông. Với khẩu hiệu “Để sách chắp cánh ước mơ cho em”, dự án này sẽ có tác động tích cực tới hơn 8000 học sinh.

Theo Nguyễn Hải Linh-điều phối viên của dự án cho biết: Dự án không đơn thuần là đem sách đến cho các học sinh nghèo; mà còn hướng dẫn tận tình cho các em cách đọc sách thông qua các trò chơi để cho các em học sinh hứng thú với việc đọc sách. Ví dụ, với các em học sinh tiểu học, các tình nguyện viên đọc một câu chuyện và qua đó chơi trò chơi hỏi-đáp với các em học sinh. Hoặc là, các tình nguyện viên sẽ đưa ra một nhân vật giả tưởng là bé Bi và các học sinh qua đó sẽ phát triển các câu chuyện về nhân vật bé Bi để trở thành một cuốn sách. Tất nhiên, các hình thức để hướng dẫn đọc sách và các trò chơi sẽ điều chỉnh sau lần thí điểm tại Trường Tiểu học Tiên Phong. Đọc sách là thói quen tốt và chắc chắn phải được hình thành từ nhỏ. Thực tế hiện nay, ngay cả ở vùng nông thôn cũng không ít hình thức giải trí nên việc coi thường đọc sách là… “chuyện thường ngày ở huyện”. Khơi gợi đam mê đọc sách thông qua trò chơi là điểm nhấn nội dung dự án.

          Nguyễn Hải Linh cho biết thêm: Sự đặc biệt của dự án “Ngày hội đọc sách 2012” đó là gây dựng tủ sách cho mỗi lớp giao cho lớp trưởng và giáo viên chủ nhiệm quản lý. Người quản lý phải có trách nhiệm bảo quản gìn giữ mà còn ghi lại lượt người mượn sách và cả những phản hồi của người đọc về những loại sách muốn đọc để ban tổ chức kịp thời bổ sung sách mới. Chính quá trình “kiểm tra” này cũng sẽ đồng thời đánh giá tác động của dự án đến mức nào.  

          Cũng giống như bao dự án khác, muốn thực hiện và mở rộng dự án “Ngày hội đọc sách 2012” yêu cầu kinh phí được đặt ra đầu tiên. Ngoài việc quyên góp sách từ các tình nguyên viên và những cá nhân hảo tâm, ban tổ chức còn đã xin tài trợ bằng hiện vật từ các đơn vị làm sách tư nhân. Ngoài ra, ban tổ chức còn tiếp tục vận động tài trợ từ nhiều nguồn khác để các chuyến đi tặng sách và hướng dẫn đọc sách trở nên thường xuyên và có thể mở rộng hơn ở các địa phương khác trong tương lai. 

            HÀM ĐAN