Chinua Achebe sinh ngày
16-11-1930 tại thị trấn Ogidi, miền Nam Ni-giê-ri-a trong một gia đình
tộc người Ibo theo Thiên Chúa giáo. Từ nhỏ, C. Achebe đã được thừa hưởng nền
giáo dục tiên tiến của Anh quốc giúp ông trở thành một người uyên bác sau này.
Trong cuộc đời sôi động của mình, ông tham gia nhiều hoạt động như: Báo chí,
chính trị, giáo dục; nhưng trên hết vẫn là sáng tác văn chương đều đặn. Sự nghiệp
văn chương của C. Achebe khá đồ sộ với hơn 30 tác phẩm đủ mọi thể loại, nên các
nhà phê bình thường gọi ông là “Người cha của văn học châu Phi hiện đại”.
Sự tôn vinh C. Achebe đến
khá sớm, ngay từ tác phẩm đầu tay của ông là tiểu thuyết “Things fall apart”-“Mọi
thứ đều tan vỡ”, 1958 (Bản dịch tiếng Việt có nhan đề “Quê hương tan rã” do
Nguyễn Hiến Lê và Hoài Khanh dịch, NXB Ca dao in lần đầu năm 1970, NXB Văn hóa Sài Gòn tái bản năm 2008).
Ở lứa tuổi 20, khi bắt
tay vào viết “Quê hương tan rã”, tầm suy tư của C. Achebe đã già dặn một cách đáng
ngạc nhiên. Lý do ông viết “Quê hương tan rã” là muốn xác định vị trí bản thân
và đất nước Ni-giê-ri-a giữa dòng chảy của lịch sử. Suy nghĩ đó nghe có vẻ cao
siêu nhưng thực ra lại rất thiết thực. Vì hồi đó, châu Phi vẫn chứa nhiều bí ẩn,
chỉ được những người da trắng giới thiệu ra thế giới không thực sự chính xác và
khách quan. C. Achebe muốn thay đổi thực trạng đáng buồn trên thông qua một tác
phẩm hư cấu. Và ông đã thành công, “Quê hương tan rã” được xem là tác phẩm làm
thay đổi văn học châu Phi.
Nội dung của tiểu thuyết
“Quê hương tan rã” xoay quanh câu chuyện của một người hùng của tộc người Ibo
tên là Okonkwo. Okonkwo tạo được danh vọng và tài sản nhờ ý chí tự lập sắt đá
dù chàng lớn lên trong cảnh nghèo khó do người cha bất tài và lười nhác. Một lần
do phạm tội ngộ sát, Okonkwo phải tự lưu đày bên nhà vợ bảy năm. Khi mãn hạn lưu
đày, Okonkwo trở về cũng là lúc người da trắng tới và làm thay đổi quê hương của
Okonkwo.
Đi đầu trong công cuộc
thâm nhập miền đất mới của người da trắng là các nhà truyền giáo. Người dân Ibo
dù không thích tôn giáo mới, nhưng vì hiếu khách đã cho phép các nhà truyền
giáo lập giáo đường và thuyết giáo. Số người dân bản địa theo đạo mới ngày càng
đông, kể cả những vị có chức sắc. Bước tiếp theo, người Anh lập chính quyền,
tòa án, quân lính... để ép người bản địa theo luật pháp của chính quốc. Ngoài
ra, họ còn mở các cửa hàng để vơ vét lâm thổ sản địa phương. Những hành động của
người da trắng đã làm chia rẽ nghiêm trọng bộ lạc Ibo. Okonkwo đại diện cho những
người thiểu số trọng cổ tục, trước nguy cơ biến mất của các giá trị truyền thống
đã kêu gọi đồng bào nổi dậy chống lại người Anh. Nhưng không ai muốn làm theo
Okonkwo, ngay cả đứa con trai của Okonkwo là Nwoye cũng theo tôn giáo mới và từ
bỏ cha mình.
Cao trào của cốt truyện
xảy ra khi Okonkwo bị lừa nhốt vào nhà giam, phải nộp tiền chuộc mạng. Quá uất ức,
Okonkwo đã chém đầu một tên tay sai. Hành động của Okonkwo không khiến cộng đồng
của anh vùng dậy mà thay vào đó là nỗi sợ hãi. Kết thúc tiểu thuyết là tâm trạng
tuyệt vọng vì không thể thuyết phục đám đông theo mình, Okonkwo đã treo cổ tự vẫn-một
cái chết mà người Ibo xem là tủi nhục nhất.
Xuyên suốt tiểu thuyết
“Quê hương tan rã”, người đọc bị cuốn hút vì C. Achebe đã dựng lại quá khứ
của một xã hội bộ lạc nguyên thủy với tất cả sự giàu có về văn hóa, giàu tính
nhân bản trong quan hệ gia đình và làng xóm... Nhưng đây không phải là tác phẩm
mượn hình hài tiểu thuyết cốt để nói chuyện phong tục dành cho những người đọc
chuộng lạ mà C. Achebe muốn miêu tả lại thời khắc va chạm giữa nền văn hóa bản địa
cổ truyền và văn hóa ngoại lai. C. Achebe tuy là người Ibo nhưng ông rất khách
quan trong giọng điệu và từ ngữ, không lên án người da trắng vì ông hiểu sự phai
nhạt các giá trị truyền thống của một xã hội có trình độ văn minh thấp kém hơn
là điều không thể tránh khỏi của quy luật lịch sử, nhất là khi chủ nghĩa thực
dân phát triển mạnh mẽ. Chỉ có điều, giá mà giữa các nền văn hóa có sự đối thoại
để hiểu nhau thì kết quả của sự tiếp biến văn hóa không phải trả giá quá đắt.
Tác phẩm “Quê hương tan
rã” được viết bằng tiếng Anh theo hình thức tiểu thuyết cổ điển của thế kỷ XIX
nên không có nhiều cách tân về mặt thể loại. Nhưng nếu so với mặt bằng văn học
châu Phi thời đó thì quả là bước nhảy vọt về chất lượng. Chưa bao giờ, người ta
thấy một nhà văn châu Phi viết về chính lịch sử đau thương của châu Phi một
cách sâu sắc bằng nghệ thuật tự sự lão luyện. Vượt ra khỏi phạm vi đất nước Ni-giê-ri-a
và châu Phi, “Quê hương tan rã” đã thể hiện chính xác kinh nghiệm xương máu của
các dân tộc thuộc địa đối diện với chủ nghĩa thực dân trước đây. Đó cũng là lý
do vì sao “Quê hương tan rã” ngay từ khi ra đời đã được xem là một tác phẩm văn
chương kinh điển, được dịch ra hàng chục thứ tiếng và tiêu thụ tới 11 triệu bản.