Văn học Việt Nam đương địa đã bắt kịp với những
vấn đề mới cuộc sống đặt ra. Tuy nhiên, hầu hết các tác phẩm viết về những vấn
đề thời đại chưa để lại tác phẩm hay, nhất là ở các cây bút trẻ. Nguyên nhân
xuất phát từ nhận thức sai lầm là chất liệu đời sống mới sẽ cho ra đời những
tác phẩm hay. Trong khi đó, xuất hiện khuynh hướng sáng tác quay trở lại với đề
tài lịch sử và đã để lại thành tựu với bộ ba tiểu thuyết lịch sử-văn hóa của
Nguyễn Xuân Khánh là “Hồ Quý Ly”, “Mẫu thượng ngàn” và “Đội gạo lên chùa”.
Thành công của bộ ba thuyết lịch sử-văn hóa kể trên không chỉ được ghi nhận
thông qua các giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam, Hội Nhà văn Hà Nội…; mà còn
được bạn đọc và bạn nghề thừa nhận trong việc khai phá đề tài và một số cách
tân nghệ thuật.
Tiểu thuyết lịch sử ngay từ trước năm
1945 đã có nhiều nhà văn chọn để thử bút lực. Tuy nhiên, trước Nguyễn Xuân
Khánh, các nhà văn đều kể lịch sử thông qua các sự kiện từ chính sử với những
nhân vật lịch sử nổi danh. Sự làm mới có chăng là cung cấp ngôn ngữ, lối nghĩ
hiện đại để cấp cho các nhân vật đã quá xa xăm. Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh
khác hẳn. Dù tiểu thuyết “Hồ Quý Ly” nói về một vị vua thời trung đại nhưng
thực chất Nguyễn Xuân Khánh đã thổi một luồng khí mới mẻ vào thể loại tiểu thuyết
lịch sử, kéo câu chuyện thời quá khứ gắn kết với câu chuyện của thời hiện tại.
Đến hai tiểu thuyết sau là “Mẫu thượng ngàn” và “Đội gạo lên chùa”, Nguyễn Xuân
Khánh mới thực sự là một nhà nghiên cứu văn hóa trong tư cách nhà văn.
Sự làm mới tiểu thuyết của Nguyễn Xuân
Khánh càng đáng trọng khi ta biết ông xuất bản “Hồ Quý Ly” ở cái tuổi gần 70.
Con đường sáng tạo của Nguyễn Xuân Khánh hơi ngược trong văn giới Việt Nam. Thói
thường, ở ta, các nhà văn có chút năng khiếu đều phát tiết sớm nhưng ít có sự
nghiệp kéo dài đến lúc đầu bạc răng long. Cũng có trường hợp như Nguyên Hồng
(1918-1982) có một sự nghiệp kéo dài từ hồi chưa đến tuổi 20 cho đến khi qua
đời, nhưng công bằng nhận xét tác phẩm về sau của ông không vượt lên những tác
phẩm đầu tay như: “Bỉ vỏ”, “Những ngày thơ ấu”…
Sự thành công muộn màng và mang tính tiệm
tiến của Nguyễn Xuân Khánh không hề lạ lùng nếu ta xét đến cách thức viết văn
và thể loại tiểu thuyết ông theo đuổi. Tiểu thuyết lịch sử-văn hóa là một dạng
tiểu thuyết lai ghép với công trình nghiên cứu. Sở dĩ chỉ có tiểu thuyết làm
được vì nó là thể loại trẻ có khả năng ôm chứa mọi chất liệu. Tất nhiên, dù mục
đích suy ngẫm về văn hóa và lịch sử dân tộc, nhưng trước tiên là phải có hồn
cốt tiểu thuyết khi sử dụng các hình tượng, xây dựng cốt truyện… để hấp dẫn
người đọc. Bộ ba tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh có thể so sánh như tiểu
thuyết “Những người bóng dài” (Hoàng Đình Trực dịch, NXB Thanh Hóa, 1987) của
nhà văn Thụy Sĩ Han Rắt (1913-2007) tiểu thuyết về người Eskimo sống gần Bắc Cực
hoặc tiểu thuyết “Thế giới của Sophie” (Huỳnh Phan Anh dịch, NXB Văn hóa-Thông
tin, 1998) của nhà văn Na Uy Giôn-tên Gác-đơ là tiểu thuyết viết về lịch sử hơn
2000 năm của triết học phương Tây.
Loại tiểu thuyết nghiên cứu này chỉ hợp
với kiểu nhà văn như Nguyễn Xuân Khánh! Trước tiên và hiển nhiên là phải có
chút ít năng khiếu viết văn. Nguyễn Xuân Khánh đã được trời cho chút ít “đủ
dùng” như bao người. Điều sau mới khó đó là đòi hỏi nhà văn như một nhà nghiên
cứu, Nguyễn Xuân Khánh dư sức đáp ứng vì tiếng Pháp của ông rất giỏi, ông có
thể thu nhận nhiều nguồn tri thức để mở rộng phông văn hóa, khiến cho tiểu
thuyết của ông có chiều sâu tư tưởng. Và cuối cùng, có lẽ là sự kiên nhẫn trong
sáng tạo. Điều cuối cùng này nhiều người cho là chẳng quan trọng gì. Nhưng văn
chương cần một sự yên tĩnh để tìm hướng đi cho đề tài, trăn trở bút pháp… mới
có thể cho ra đời tác phẩm có chất lượng. Khá nhiều nhà văn ở ta, nhất là nhà
văn trẻ hôm nay mắc cái bệnh “sốt ruột nổi tiếng”, nhanh nhanh chóng chóng in
tác phẩm để lấy tên, còn lại thì… mặc kệ. Với lối nghĩ và cách làm việc như
vậy, đừng thắc mắc vì sao văn học Việt Nam vài chục năm tới sẽ khó có cái
tên tre trẻ nào đình đám.
Kể ra trường hợp sáng tạo của Nguyễn Xuân
Khánh và đối chiếu với thế hệ nhà văn trẻ hôm nay, không phải để hô hào các nhà
văn trẻ hãy viết theo lối tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh. Mỗi con người (trong
đó có nhà văn) là một “tiểu vũ trụ” chẳng ai giống ai, trong việc sáng tạo lại
càng không nên giống nhau. Mặt khác, bộ ba tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh
cũng không hẳn là tuyệt tác, nó chỉ thành công trong kiểu tiểu thuyết nghiên
cứu. Tuy nhiên, sự thành công của Nguyễn Xuân Khánh đã để lại bài học quý báu
đó là viết văn phải lựa chọn hướng đi riêng hợp với cái “tạng” của mình, không
thể vội vàng “bán lúa non” mà dằn lòng chờ đợi nuôi dưỡng đam mê và đầu tư
nghiêm túc một cách lâu dài.
HOÀNG
BÌNH PHƯƠNG